‘De Zuid-Afrikaanse verzameling van wetten is een vervloekte bijbel van onderdrukking die bladzijdenlang volstaat met de barbaarse en vernederendste wetten die ooit geschreven zijn,’ sprak Elisabeth Sibeko (PAC1) in 1975 op de VN Wereldconferentie in Mexico City tijdens het Internationaal Jaar van de Vrouw2. Apartheid betekende voor zwarte vrouwen dat hen ook een pseudocultuur werd opgelegd bestaande uit een mix van elementen uit de Afrikaanse traditie en witte vooroordelen3.

Racisme, seksisme en uitbuiting beheersten het leven van zwarte vrouwen. Zij bleven levenslang minderjarig. Oshadi Mangena (BCM4): ‘..African women who were in their traditional systems producers and owners in their own right were in capitalism turned into perpetual minors through the law.  As minors they lost the right to own the basic resources for making a living. They became dependents of their male folk. In this way women were relative to men more dehumanized and their labour was more devalued. This created a condition for super-exploitation of women as women in the production system.’5

Vanuit een meervoudig onderdrukte positie namen zwarte vrouwen deel aan de bevrijdingsstrijd. Hun namen en vaak cruciale bijdragen aan die strijd zijn onderbelicht. Het Azania Komitee ontmoette en werkte met een aantal van deze inspirerende vrouwen gedurende de periode van 1974 tot 1996. Hun ervaringen, opvattingen en strijd staan centraal in dit artikel.

Zwarte vrouwen werkten vooral in de landbouw, de dienstensector en de industrie. In de fabrieken hadden zij de minst betaalde banen, minder betaald dan hun zwarte mannelijke collega’s. Vrouwen werkten in de voedsel-, kleding- en leerindustrie. De meer geschoolde vrouwen maakten meer kans op een baan in het onderwijs of in de zorg. Met hun specifieke belangen en behoeften zoals zwangerschapsverlof werd geen rekening gehouden. Ongewenste intimiteiten, seksueel misbruik en het krijgen van een baan voor een seksuele tegenprestatie waren aan de orde van de dag.

Landarbeidsters (vaak seizoensarbeid) en dienstpersoneel werden niet beschermd door de wet. Minimumloon, vastgestelde uren of vakanties bestonden niet. Sommige boeren betaalden hun arbeidsters in natura. ‘Het komt voor dat een vrouw een hele dag werkt voor een emmer tomaten. Aan het eind van de dag moet ze dan nog eens werken om door de verkoop van de tomaten aan geld te komen.’6

‘Het is het tragische verhaal van duizenden jonge vrouwen’

In de ‘thuislanden of Bantustans’8 waren fabrieksarbeidsters nog slechter af. De wetten die arbeiders in steden nog enige bescherming gaven golden niet in de thuislanden. Vakbonden waren niet toegestaan. Vrouwen in de Bantustans  zag men tijdens Apartheid als ‘overbodige aanhangsels’, zoals een Minister van Bantu Zaken het verwoordde. Elisabeth Sibeko (PAC) kwam uit zo’n gebied en onderstreepte9 wat onderzoekster Landis beschrijft: dat om te kunnen bestaan de vrouwen bijna de hele dag besteden aan het zoeken van brandhout en het dragen van water uit de dichtstbijzijnde rivier. Vaak zijn het weduwen. Als vrouw konden ze geen aanspraak op land maken. Soms lukte het een stuk land te huren. De opbrengsten uit de veelal onvruchtbare grond waren mager. Dit alles leidde tot armoede met onvermijdelijke ziekten en sterfte door verhongering. De mensen leden aan kwashiorkor (gebrek aan eiwitten), pellagra (vitaminegebrek) en beriberi (tekort vitamine B1).

Witte vrouwen profiteerden van de armoe waarin zwarte vrouwen zich bevonden en gebruikten de gepropageerde pseudocultuur als schaamlap voor hun uitbuiting. Het Apartheidssysteem dwong zwarte vrouwen (en vaders) hun kinderen achter te laten in de zogenaamde thuislanden om in de stedelijke gebieden te werken. In de onvruchtbare ‘thuislanden’ was immers geen droog brood te verdienen. Bij witte vrouwen konden zij in dienst treden als goedkope huishoudsters en kindermeisjes. Witte vrouwen sloten hun ogen voor hoe traumatisch het was om je kinderen voor langere tijd achter te laten. Ze geloofden liever dat het ‘traditie’ en dus ‘normaal’ was dat zwarte kinderen zonder hun ouders in armoede opgroeiden en dat dit zwarte moeders onverschillig liet11.

In Apartheid Zuid-Afrika maakten witte vrouwen deel uit van de economische en politieke macht verbonden met een door witte mannen gedomineerde superioriteitscultuur. Die positie beinvloedde hun visie en strijd en domineerde het publieke debat12.

Zwarte vrouwen gevangen in meerdere wettelijke systemen, gebruiken en religies

In 1993 organiseerde UMTAPO een landelijk seminar over de positie van zwarte vrouwen in Zuid-Afrika. Het was de eerste keer dat dit onafhankelijk van witte vrouwen plaatsvond. In haar bijdrage Sexual Politics and Legal Rights ging Navi Pillay in op de gevolgen van witte wetgeving op het leven van vrouwen.

Eén van de eerste wetten die in Zuid-Afrika werd aangenomen (in 1686 door Baron Von Imhoff) verbood seks tussen verschillende ‘rassen’ en stelde de doodstraf voor de zwarte man die seksuele omgang had met een witte vrouw. Voor witte mannen gold dat omgekeerd niet. De mythe van de losbandige zwarte vrouw kwam de witte man goed van pas. Navi Pillay: ‘By perpetuating the myth that black women were incapable of fidelity, white men hoped to so devalue them that it freed them from moral scruple in their relationship with black women.’ De wet was de voorloper van de latere Immoraliteitswet en de Wet op Verbod van Gemengde Huwelijken. In 1985 werden deze wetten afgeschaft.

In Zuid-Afrika had de man als hoofd van het gezin volledige wettige bevoegdheden. Volgens het Afrikaanse gewoonterecht staat de vrouw onder voortdurend voogdijschap van haar vader, echtgenoot en na zijn dood onder die van broer of meerderjarige zoon. De Zuidafrikanen van Indiase afkomst hadden te maken met het Indiase sociale systeem met soortgelijke  patriarchale verhoudingen binnen het gezin en familie. De Zuid-Afrikaanse wetgeving versterkte deze verschillende overtuigingen, de religie en het door mannen gedomineerde gezin. Huiselijk geweld en misbruik golden als een privézaak.

Sinds 1988 konden vrouwen in gemeenschap van goederen trouwen. De grote meerderheid van de vrouwen in eerder gesloten huwelijken bleef nog steeds ondergeschikt aan de man die de echtelijke macht uitoefent.

Navi Pillay, 1996 op ‘Towards the 21st Century- Rebuilding a Nation’ Umtapo conferentie

Zwarte vrouwen bevonden zich dus in een verwarrende positie omdat ze gevangen zaten in meerdere wettelijke systemen, gebruiken en religies. Navi Pillay: ‘Religion dictates that women must obey men and suffer in silence.’ Ze noemt een aantal voorbeelden uit de verschillende godsdiensten in Zuid-Afrika. De Hindoe godsdienst: ‘Tulsidas in his Ramayana expressed his contempt for women when he wrote that if women became independent  it would lead to evil. Therefore he prescribed that the Drum, the village fool, the Shudras, animals, women: all these are fit to be beaten.’

‘Mijn verhaal is een typerend en pijnlijk verhaal van culturele en politieke onderdrukking’

Met haar persoonlijke verhaal illustreert Shumakazi Jako (PAC) hoe het Apartheidsregiem haar leven verwoestte en hoe zij dat overleefde.

‘Achter iedere Zuid-Afrikaanse vrouw in ballingschap gaat de diepe tragedie schuil van het gescheiden zijn van familie, man en kinderen. Over de omstandigheden die leiden tot het leed van deze vrouwen wordt niet gepraat. Het lijden is een tweede natuur/cultuur geworden. Uiteraard verschillen zwarte vrouwen op dit gebied niet veel van vele vrouwen uit de arbeidersklasse over heel de wereld, waar zij ertoe gesocialiseerd zijn om pijn en leed als normaal te accepteren,’ aldus Shumakazi Jako op de Internationale Conferentie over Vrouwen en Apartheid, mei 1982 in Brussel14. ‘De aanwezigheid van een onderdrukkende, gewelddadige, kolonialistische, imperialistische, racistische regering heeft bijgedragen aan het nog meer versterken van de onderdrukking van vrouwen en iedere poging om hun eigen keuzes te maken heeft ondermijnd.’

Shumakazi Jako betoogde dat ook in vroegere tijden de vrouwen ondergeschikt waren aan mannen. Binnen het huwelijk werd de vrouw als eigendom gezien van de man. De familie bepaalde met wie werd getrouwd. In Apartheid Zuid-Afrika brachten vrouwen jarenlang zonder hun echtgenoten door. Bij afwezigheid van de man nam zijn familie het gezag van de ouders over. Zijn vrouw kon geen enkele beslissing nemen ten aanzien van zichzelf of de kinderen. Shumakazi Jako: ‘Mijn verhaal is een typerend en pijnlijk verhaal van culturele en politieke onderdrukking.’

Huwelijk

‘Dat ik mijn 28-jarige echtgenoot zou trouwen als 18-jarig meisje was door de twee families besloten toen ik nog op school zat. Onderhandelingen over ons huwelijk vonden plaats terwijl mijn echtgenoot wegens zijn werk in Kaapstad afwezig was. Hoewel ik hem kende, bestond er geen relatie tussen ons en geen verkering zoals in de westerse maatschappij gebruikelijk was. Mijn verloofde kwam thuis voor ons huwelijk dat voltrokken werd in december 1956. Ik wist weinig van mijn man. Volgens de traditie vertelde hij mij nooit over zijn politieke banden en betrokkenheid in Kaapstad. We brachten korte tijd samen door in Elliotdale. Toen hij voor zijn werk in februari 1957 terugkeerde was ik pas twee maanden zwanger. Ik bleef op het platteland in Elliotdale en zorgde voor mijn schoonouders.’

Haar eerste kind werd geboren in oktober 1957 en pas het daaropvolgende jaar zag haar echtgenoot zijn dochter. Hij kwam voor de begrafenis van zijn moeder die aan kanker overleden was. Shumakazi Jako had haar schoonmoeder lange tijd verpleegd. ‘Mijn man bleef enige tijd bij ons, maar tijdens deze periode trof ons opnieuw een tragedie. Mij schoonvader stierf in december op hoge leeftijd. Mijn echtgenoot bleef nog een paar maanden en keerde toen terug naar Kaapstad.’ Ondertussen bleek haar dochter langdurig ziek en kreeg ze een miskraam.

‘In maart 1961 nam ik mijn zieke kind mee naar Kaapstad waar mijn man werkte. Ik ontdekte dat hij in een pension voor mannen woonde en dat vrouwen daar niet werden toegelaten. Volgens de wet worden zwarte vrouwen niet geacht in de stedelijke gebieden te wonen. Mannen worden alleen toegelaten als arbeiders. Elke keer als ze werkloos zijn wordt hun verlof om in de stad te zijn ingetrokken. Mijn man moest toestemming vragen voor mij bij hem te mogen zijn. Men stond een verblijf van twee weken toe en later werd dat  zes maanden in verband met de ziekte van mijn dochter. Mijn man slaagde erin een kamer te vinden waar we konden blijven. In deze periode vermoedde ik dat mijn man ergens bij betrokken zou kunnen zijn, alhoewel hij zelf daarover zweeg. Ik merkte dat hij rusteloos en waakzaam werd elke keer als hij een politieagent zag. Intussen onderging mijn dochter een operatie in het Groote Schuur ziekenhuis. Inmiddels zwanger geworden werd ik Kaapstad uitgewezen en moest met mijn dochter terug naar het platteland van Elliotdale.’

Veiligheidsdienst

‘In december 1962 ondervroeg de Special Branch15 mij en mijn schoonzus. Ik was net bevallen van mijn tweede kind, een zoon. Ze wilden weten waar mijn man was en ik vertelde hen volgens onze gebruiken dat ik er geen idee van had wat mijn man deed of waar hij in die tijd was. Alles wat ik wist was dat hij in Kaapstad werkte. Een paar dagen later kwam mijn man onverwacht na middernacht thuis. Ik vertelde hem dat de Special Branch langs was geweest en hem zocht. Zij hadden me verteld dat als ze hem ooit zouden vinden dat het einde voor hem betekende. Toen ik probeerde er bij mijn man achter te komen wat er aan de hand was, kalmeerde hij me alleen maar zonder me iets uit te leggen. Alsof hij op het punt stond te sterven zei hij: Shumikazi, ik weet dat je nog jong bent, maar als er iets met mij mocht gebeuren zou je moeten hertrouwen. Dagenlang verborg hij zich in de boomgaard tot hij opeens verdween. Ik had geen idee waar mijn man heen was gegaan. Er was geen enkele communicatie. Op mysterieuze wijze ontving ik geregistreerde brieven met geld erin, uit East London en soms uit Lesotho. Ik wist de naam van de afzender niet. In deze periode viel de Special Branch herhaaldelijk mijn huis binnen, ondervroeg me, doorzocht het huis en las mijn post. Zij wilden weten waar mijn man was, soms dreven ze de spot met me en zeiden dat hij dood was, ik hem nooit meer zou zien en dat ik in ieder geval niet langer zijn vrouw was.’

Staking

‘Mijn kinderen zaten nu allebei op school. De armoe dwong me werk te zoeken omdat zelfs de mysterieuze brieven met geld niet meer kwamen. Ik nam een baan aan in de wasserij van het plaatselijke ziekenhuis en verdiende daar 4 Rand per maand (1,13 Euro). 

Buni Sexwale, Sharpeville Herdenking, Nederland, 1991. F: Azania Komitee

In de bevrijdingsbewegingen ANC, PAC en BCM was een gelijkwaardige rol voor vrouwen niet vanzelfsprekend. Vrouwen zijn lang buiten de politieke gebeurtenissen van het land gehouden. Bij de  oprichting van het SANNC (later ANC), de eerste nationale bevrijdingsbeweging in 1912, waren geen vrouwen betrokken.

Buni Sexwale (ANC)16 bracht in 1991, tijdens de Sharpeville Herdenking in Nederland17, in herinnering dat pas sinds de jaren ’40 vrouwen werden toegelaten tot de verzetsorganisaties en hekelde het feit dat vrouwen ontbraken in de onderhandelingsfora over de toekomst van Zuid-Afrika. Zij onderstreepte dat het bekleden van posities door vrouwen niet voldoende was om de gelijkheid van vrouwen te agenderen.

‘Vrouwen hebben het recht om een rol te spelen in de politieke activiteiten van de natie’

In de jaren voor de afschaffing van Apartheid en de legalisering van de bevrijdingsbewegingen in 1990 vond de discussie over de rol en positie van vrouwen vooral plaats in het kader van de strijd voor nationale bevrijding. Vrouwen moesten hun gelijkwaardige plaats daarin bevechten.

In 1980 organiseerde het PAC in samenwerking met UNESCO in Dar Es Salaam hun eerste vrouwenseminar. Het PAC ‘voelde zich verplicht een seminar voor vrouwen van Azania te organiseren om ze in staat te stellen hun speciale positie te analyseren’. Rita Grijzen was namens het Azania Komitee aanwezig als waarnemer en berichtte erover in Azania Vrij24.

PAC Vrouwenseminar 1980, Dar Es Salaam, Tanzania F: Azania Komitee

Stella Moabi (1944-2017), lid van het PAC sinds de oprichting in 1959 sprak: ‘De rol van de PAC vrouwen heeft zich ontwikkeld van PAC-lid worden door te trouwen tot een geüniformeerd kader in een militair PAC kamp.’ Vanaf het begin van het PAC in 1959 ‘wisten onze toenmalige leiders dat de vijand gewelddadig zou reageren. Zij brachten de organisatie op voet van oorlog door het strategische besluit te nemen dat de vrouwen niet direct betrokken moesten worden (in de Positieve Actie Campagne), zodat zij het gezinsleven draaiende konden houden als de mannen gevangen zouden zijn. Ondanks deze beslissingen speelden vrouwen van alle leeftijden een belangrijke rol… en namen de vrouwen de plaats in naast de mannen’. Het PAC werd al binnen een jaar na haar oprichting verboden verklaard25. De PAC leiding en vele andere PAC mannen werden gevangen gezet. Het waren de PAC vrouwen die het PAC ombouwden tot een goed georganiseerde ondergrondse beweging.

PAC Vrouwenseminar 1980, Dar Es Salaam, Tanzania F: Azania Komitee

Christine Qunta, één van de aanwezige BCM vertegenwoordigsters op het seminar: ‘Als mannen in de bevrijdingsbeweging niet opnieuw leren om vrouwendeelname aan te moedigen en in plaats daarvan ze simpelweg aan zich te binden voor hun eigen amusement of status, dan betekent dat dat het aantal militanten gereduceerd wordt en de strijd wordt gehinderd.’ 

Drie jaar later, in 1983, bezocht Irene Scheltes namens het Azania Komitee de viering van de Internationale Vrouwendag op 8 maart in London. De strijdende vrouwen uit de Derde Wereld31 waren ruim vertegenwoordigd. Ze kwamen uit El Salvador, Chili, Ierland, Azania/Zuid-Afrika (PAC en ANC), Palestina (PLO) en Namibië. Stella Moabi en Zoey Ethel Ntombizonke Mokgadi-Mbobela vertegenwoordigden het PAC. Stella Moabi woonde toen als balling in Engeland en bleef ook daar actief voor het PAC. Zoey Mokgadi was als balling woonachtig in West-Duitsland en coördineerde daar de vrouwensectie van het PAC.

Op de agenda stonden onderwerpen die ook vandaag nog actueel zijn: vrouwen in de strijd voor nationale bevrijding, vrouwenstrijd en revolutie, vrouwen onder repressieve regiems, immigratie en minderheden, Derde Wereld feminisme versus westers feminisme, vrouwen uit de Derde Wereld en de media, gezondheid en onderwijs, vrouwen en religie, verborgen racisme, anti-semitisme en zionisme. Ook toen al stelde men dat geen enkele witte vrouw zich vrij kon pleiten van racisme, hoe onbedoeld en onbewust dat misschien ook was.

Stella Moabi (1944-2017) vertelde over het leven onder een repressief bewind: ‘Alles wordt voorgeschreven: wat je moet en wat je niet moet. Dat beïnvloedt het familieleven. De beproevingen die van buitenaf worden opgelegd gaan met ons mee naar huis. De ellende van de boerderij, de werkvloer en de mijn wordt de ellende in de huiskamer en de slaapkamer. Alleen al op het niveau van de man-vrouwrelaties hebben de maatregelen van een repressief regiem een enorme impact. In het racistische Zuid-Afrika kan het gebeuren dat een man die van zijn werk komt wordt aangehouden door een politieagent en geen pasboek kan laten zien. Als hij al niet wordt gearresteerd komt hij met een slecht humeur thuis en reageert dat af op zijn vrouw. Het kan nog erger. Als je man wordt gearresteerd kan het gebeuren dat je daar de eerste tijd niets van te weten komt. Niemand zal je iets vertellen. Je gaat op drie plaatsen zoeken: het ziekenhuis, de gevangenis of het lijkenhuis. In die volgorde. Doodsangst, zorg en strijd nemen je in beslag. Als vrouw maak je je niet alleen zorgen over je eigen veiligheid of over de pijnen die je moet doorstaan bij martelingen, maar ook zit je in doodsangst over je kinderen: wat hebben ze te eten, zijn ze veilig, hoe doodsbang zijn ze en wat doet de terreur met hen.’

Zoey Mokgadi, Rotterdam F: Azania Komitee

Zoey Mokgadi onderstreepte dat het in Azania gaat over een nationale bevrijdingsstrijd van mannen en vrouwen. ‘Het is echter ook zo dat mannen vrouwen domineren… Veel mannen zitten vast aan patronen en denkbeelden over vrouwen waarmee ze zijn opgevoed: bijvoorbeeld dat vrouwen niet horen te vechten omdat ze dat niet kunnen en omdat we door de mannen beschermd zouden moeten worden… dat soort ideeën en de mannelijke overheersing in het algemeen kunnen we bestrijden door erop te wijzen dat vrouwen in gevangenschap, in het dagelijkse leven, in de strijd precies dezelfde moeilijkheden ondervinden en dus dezelfde rechten hebben!’

Elisabeth Sibeko, J’burg, 1992 F: Azania Komitee

In 1984 schetste Elisabeth Rejoice Sibeko opnieuw in de VN34 de situatie van de vrouw in Apartheid Zuid-Afrika in 1984: ‘Besides having to fight for her own rights, she had to keep the family together, educate her children in a society where education for Blacks was neither free nor compulsory and job opportunities few and far between. She had to see her men folk either arrested, detained or even murdered. She had to endure the mother’s torture of seeing her children ruthlessly mowed down by the trigger-happy racist police. In several cases she had to endure the life of a widow or virtual widow.’ Ze noemt Zondeni Veronica Sobukwe (1927–2018) die jarenlang niet met haar man Mangaliso Sobukwe35 samen kon zijn omdat hij gevangen zat op Robben Eiland. En: ‘Mrs Urbania Mothopeng, the wife of Comrade Mothopeng has had to endure enforced separation from her husband since the late 50s.’ Zij noemt ook Galiema Haron de weduwe van Imam Abdullah Haron36 , ‘a PAC member and underground worker who was tortured to death’. Elisabeth Sibeko sprak namens de inmiddels opgerichte vrouwenvleugel van het PAC.

Elisabeth Sibeko (1938-1999) werd geboren in het gehucht Utrecht in KwaZulu Natal. ‘She was born to a Zulu Mother and a father whom would be classified as ‘Coloured’ in the demented racial caste system foisted on Africans who neither cared or had the slightest allegiance to the hateful bigotry of European White Supremacy.’37

Later vertrok zij naar Soweto en ontmoette daar haar man David Sibeko, die als journalist werkte voor Drum Magazine. In het Baragwanath Ziekenhuis volgde zij de opleiding tot verpleegkundige. Samen met David behoorden zij tot de oprichters van het PAC in 1959.

Na het verzet tegen de passenwetten (Sharpeville 1960) begon het PAC de gewapende strijd met de oprichting van POQO38. Haar man sloot zich daarbij aan. ‘After several operations, David Sibeko was arrested and charged with treason by the South African police and would spend close to a year in the jails of the oppressor. The torture that David endured in jail took its toll on his wife and family, and Elizabeth endured constant harassment from the police, irrespective of the fact that she was pregnant.’39

Gladys Qabukile Nzimande-Tsolo verbleef jarenlang als vluchteling op verschillende plaatsen in de wereld. In Rotterdam woonde ze met haar man en 2 kinderen meer dan 20 jaar. Haar man Nyakane Tsolo (1939-2002) leidde in 1960 in Sharpeville de protesten tegen de Passenwetten44.

Gladys Tsolo was vanaf de jaren ’60 tot begin zeventiger jaren strijdster van Umkhonto we Sizwe (MK), de gewapende vleugel van het ANC. Ze behoorde tot de eerste vrouwelijke guerrillastrijders. Ze trainde in Tanzania, Sovjet-Unie en Oost-Duitsland. Later sloot zij zich aan bij het PAC.

‘I grew up in a coal mining area around Newcastle in a small township with one main street called Dawnhauser. Traditions were not very strict. I came from a Christian family and my mother was very religious. We were Methodists 45.’  Ze verliet haar geboorteplaats begin zestiger jaren in de hoop om in Johannesburg een opleiding te kunnen volgen voor verpleegkundige of in ieder geval verder onderwijs te volgen. Gladys Tsolo: ‘Unfortunately, I, like so many unemployed youth, had to work as a domestic worker and worked for a while at a local butchery in Orlando-East, Soweto46 .’ Ze vertrok uiteindelijk naar Botswana en hoopte daar een verpleegkundige opleiding te kunnen volgen. ‘However, the promised nursing school turned out to be a missionary station which was run by Catholic nuns from Ireland; there was no nursing training and, again, we were forced to do domestic work. There I met other young Azanian women and one of them became my best friend, Elizabeth Maluleka.’

Botswana, Tanzania, Sovjet-Unie

‘Together we left Maun and headed to Francistown and it was there where we met young men who had recently arrived from Azania. We joined them in the recently set up Umkhonto we Sizwe (MK) military camp in Francistown called Luthuli Camp. Thereafter, I traveled as an MK combatant throughout Africa, and received further military training in Odessa, Russia. After a year I returned back to Tanzania and stationed at the MK-camp Khongwa in Dar es Salaam.’

Oost-Duitsland

‘I finally got my nursing training in 1965 after arriving in East Berlin (East Germany). And it was there at the Lumumba Institute in the city of Leipzig, far away from home, that I met the love of my life, the ever charming Nyakane Tsolo. (..) During our dating period we spoke often about our respective journeys from Azania into exile, our upbringing in Azania, our coming into political consciousness, as well as our longing for home and the pain of missing family. He became my family and, together, we formed our political radicalism, developed our Pan-Africanist consciousness and steadfast commitment to the liberation struggle. 47In Germany I got training to become a midwife and he studied physics and chemistry. We got married and got our first child, a girl which he named after his oldest sister, Julia Teboho.’

Over haar ervaringen in Oost-Duitsland vertelt Gladys Tsolo: ‘Azanians there were completely cut off the struggle and the outside world, unless someone was lucky enough to have a powerful radio. All there was were Sechaba and Spotlight: two journals which were produced in de GDR and which did not say very much.48 In 1966, there was a very strong campaign of indoctrination in the GDR. There was no chance to think and develop political consciousness. All travel to the West was forbidden. The atmosphere in de GDR was very oppressive, and I could not gain political satisfaction. Also there was a very strong line against the PAC. Sharpeville was never mentioned49.’

Nederland, Rotterdam

‘In 1973 we left East Germany in secret to the Netherlands, and received assistance from two Dutch left-leaning students when we arrived as refugees at Amsterdam Airport Schiphol with no passports, just our suitcases. We spent weeks in a police holding cell with our daughter, a painful and stressful and traumatic experience for any parent. Eventually we were transferred to a refugee shelter in the second largest city in the Netherlands, Rotterdam, which became our home for the next 20 years. Whilst in the refugee shelter we had our second child, a boy, Zakhele Liholo.

In addressing some of the frequent outbursts of Afrophobia rampant in our society, it is quite important for ‘South Africans’ to understand that we too were once considered ‘foreigners’, ‘homeless’, ‘refugees’ and ‘asylum seekers’ in various countries around the world50.’

In Rotterdam: ‘It was a stressful time because we no longer had protection from any political organization. We both had to work multiple jobs in order to take care of our young family, learn a new language, he excelled a bit better than myself in Dutch. But it was hard; we were poor and missed our home – Azania – immensely. (….) When Nyakane met David Sibeko, then PAC’s Permanent Observer at the United Nations, in the Netherlands, he became the PAC representative for the Benelux, the Netherlands, Belgium and Luxemburg. We returned to Azania in 1992 at the height of the CODESA negotiations51 .’

1990 Den Bosch, J. Bosch College. Actie vrijlating Upington 14. F: Azania Komitee

In Nederland mocht Gladys Tsolo haar beroep als verloskundige niet uitoefenen. Ze volgde de HBO-opleiding tot sociaal en cultureel werk en studeerde een aantal jaren maatschappijgeschiedenis en museologie52. Ze werkte onder meer als vrijwilliger in het buurtwerk. Ze stond aan de wieg van de vrouwengroep WOVO (Werkgroep Ontplooiingskansen Vrouwen Overschie). Het Azania Komitee werkte vele jaren nauw samen met Gladys en haar man Nyakane Tsolo.  

Black Women Unite ‘The black woman has endured  many sufferings’

In 1982 richtten vrouwen van de Black Consciousness Movement Black Women Unite op: ‘The black woman has endured  many sufferings. Apart from having to play a double role as a mother and nanny, she has been exposed to harassment and injustices of the detention laws of this country.’ Black Women Unite ontwikkelde campagnes en projecten voor dakloze mensen, voor gezinnen van politieke gevangenen en op het gebied van onderwijs en vakbondswerk.

Mmagauta Molefe 1985 Rotterdam F: J. Warner

Mmagauta Molefe, lid van AZAPO en mede-oprichter van Black Women Unite, bracht in 1985 een bliksembezoek aan Nederland. Ze sprak op bijeenkomsten georganiseerd door de Evert Vermeer Stichting57 in Den Haag en het Azania Komitee in Rotterdam. Verder sprak zij onder meer met CDA en CPN vrouwen. Het radioprogramma Hoor Haar (VARA) zond een interview met haar uit.

Als zwarte vrouw onderging Mmagauta Molefe, toen 32 jaar, de vernederende behandeling door de politie. Het gebeurde op scholen, op straat, op het werk en met je ouders. ‘We noemden de politie terroristen in plaats van beschermers.’58

Mmagauta Molefe begon haar politieke activiteiten op de middelbare school en raakte betrokken bij SASM59 en SASO. Vanwege haar politieke activiteiten werd ze van de universiteit gestuurd. Ze was lid van de BPC 60 totdat deze organisatie met alle andere Black Consciousness Movement organisaties in 1977 verboden werd. Ten tijde van de Soweto opstand in 1976 maakte zij deel uit van het oudercomité en zat van juli tot en met december van dat jaar zonder aanklacht gevangen. Eerder was zij al in 1974 en 1975 gearresteerd, onder andere voor de activiteiten die men vanuit de Black Consciousness Movement organiseerde naar aanleiding van de onafhankelijkheid van Mozambique onder leiding van FRELIMO.

Mmagauta Molefe: ‘Ik ben geboren in Alexandra, groeide op in Soweto. We waren een van de eerste bewoners in 1956. Ik was toen 4 jaar. Ik heb als freelance journaliste gewerkt want een volledige baan was onmogelijk. In kranten mocht ik de vrouwenpagina volschrijven, over mode, recepten en zo… wanneer je eenmaal politiek actief bent, vertelt de politie tegen je werkgever wie je bent. Je wordt makkelijk ontslagen. Nu ben ik werkloos.’

Na het verbod van de Black Consciousness Movement sloot zij zich aan bij AZAPO die het gedachtengoed van de Black Consciousness Movement voortzette. In 1982 nam zij het voortouw bij het oprichten van Black Women Unite. Mmagauta Molefe: ‘We merkten dat vrouwen amper politiek actief waren. Vrouwen worden erg in beslaggenomen door de dagelijkse zorgen in het huishouden en de opvoeding van de kinderen, zeker diegenen die door het trekarbeid-systeem gescheiden van hun mannen moeten leven. Vrouwen die in de fabriek werken hebben daarnaast een taak in huis. Vrouwen worden onderbetaald en zijn achtergesteld op het gebied van onderwijs. De zwarte vrouw wordt onderdrukt als vrouw, als zwarte vrouw en als arbeidster. Je moet goed begrijpen dat we vrouwen willen organiseren maar niet als een feministische organisatie die de mannen bestrijdt. Het gaat erom vrouwen en mannen bewust te maken, zodat ze beiden hun verantwoordelijkheid kunnen delen en samen kunnen werken in politieke organisaties met dezelfde politieke rechten. Wij proberen om vrouwen in de leiding van organisaties te krijgen en activiteiten te organiseren om de achterstand in te halen. Mannen die actief worden nemen vaak hun moeders, vrouwen en zusters mee.’  

Black Women Unite wilde onder meer de minderwaardige positie van zwarte vrouwen in een kapitalistische maatschappij aan het licht brengen. Volgens Mmagauta Molefe gaat het om ’zwarte vrouwen bewust te maken doeltreffend deel te nemen aan de strijd tegen armoede, onwetendheid, ziekten en overheersing. Om ze aan te moedigen te vertrouwen op eigen kracht en om eigen initiatief te bevorderen.’

Met gezondheidscampagnes wees Black Women Unite erop dat in ziekenhuizen voor zwarte mensen medicijnen voorgeschreven werden die over de datum waren. Zwarte patiënten werden als proefkonijnen gebruikt. Mmagauta Molefe vertelde over de anti-Depo-Provera campagne die men toen voerde. Dit anticonceptiemiddel (‘prikpil’) kregen zwarte vrouwen toen op grote schaal toegediend. Dit gebeurde vaak, bijvoorbeeld vlak na de bevalling, zonder hun medeweten. De normale dosis van deze anticonceptie werkt maximaal 10 tot 11 weken. Zwarte vrouwen kregen een dosis die 1 tot 2 jaar werkzaam was. Dit kon leiden tot blijvende onvruchtbaarheid en vergiftiging bij zogende moeders. Het middel, een product van het Amerikaanse farmaciebedrijf Upjohn, werd in België gemaakt.

Black Women Unite  ondersteunde de anti-asbestcampagne61 gestart door de BAMCWU (Black Allied Mining and Construction Workers’ Union). Mijnwerkers werkten onbeschermd en kinderen speelden in afvalhopen met het kankerverwekkende asbest. Asbest werd verwerkt in bouwmaterialen voor huizen en scholen. De BAMCWU eiste schadevergoedingen en sluiting van de mijnen.

Black Women Unite maakte samen met 400 andere zwarte organisaties ook deel uit van het in 1983 opgerichte National Forum. ‘Onze situatie is het gevolg van kolonisatie, kapitalisme en imperialisme. Het gaat ons erom het land terug te winnen van de koloniale bezetters’, aldus Mmagauta Molefe.

‘Zwart is een politiek begrip. De onderdrukte meerderheid tegenover de onderdrukkende minderheid’

Het is belangrijk dat zwarte mensen zichzelf als zwarte mensen organiseerden. Mmagauta Molefe: ‘Witte mensen zijn in Zuid-Afrika de enigen die beschermd worden door de wet. Zij kunnen land en ondernemingen bezitten. In Azania hebben zij nooit verkeerd in de situatie van de zwarten: 

Urbania Mothopeng, Parijs 1986. F: Cineclub

‘Our womenfolk fear a lot’

De Africa Women’s Organisation (AWO)68 werd opgericht in 1986. De organisatie, gelieerd aan het toen nog verboden PAC, zette zich vooral in om de vrouwen van Afrikaanse afkomst te verenigen en hen door middel van politiek en onderwijs aan te moedigen deel te nemen aan de strijd tegen racisme, economische uitbuiting en voor nationale bevrijding. Tegelijkertijd stond op de agenda samen met de mannen mannelijke dominantie en superioriteit te bestrijden.

De vrouwenafdeling van de SABMAWU organiseerde de oprichting69 van AWO. Uit het hele land kwamen ongeveer 500 vrouwen samen. Zij vertegenwoordigden verschillende vakbonden en vrouwenorganisaties zoals onder andere de Transvaal United African Teachers’ Association (TUATA) en de Domestic Workers Association in Port Elisabeth. Men koos Urbania Bebe Mothopeng tot eerste voorzitter.

Het Azania Komitee en Cineclub spraken Urbania Mothopeng in Parijs tijdens de Internationale Conferentie voor Sancties Tegen Zuid-Afrika in juni, 198670. Ten tijde van het interview stond de situatie in bezet Azania op scherp. Het Apartheidsregiem had opnieuw de noodtoestand afgekondigd om de vele activiteiten van verzet en herdenking ter gelegenheid van de Soweto opstand in juni 1976 de kop in te drukken. Haar man Zeph Mothopeng zat op dat moment voor de tweede keer gevangen op Robben Eiland71.

Urbania Mothopeng sprak over de specifieke aandacht door AWO voor vrouwen van Afrikaanse afkomst. Tijdens het heersende Apartheidssysteem waren zij de meest achtergestelde groep.

Urbania Mothopeng: ‘This is a very, very new organization and it may look a little bit different from the other women’s organizations, that it emphasizes African…. But I am not trying to solicit racism. I am just trying to say, our interests differ a little from other people, our goals may not be the same. Our objectives are among others to rally the women around, try and show them, educate them on not necessarily political issues but it will come into the picture later on… into issues like fear. Our womenfolk fear a lot. The police can harass us, the police can mislead us, the police can force us to say things that normally we would not say, just because they do not understand either the language or the very set-up itself. So that basically we have to show them that fear must not be the objective, we must learn to understand, and to do things.’

‘The women who belong to our association, and will continue to come I think, will be the women who are in the very lower income group, women who are not working, women who are really not educated…as we know how housing is in our country…women who come from shacks and so on. Because these are the women who know the difficulties, these are the women who need help…but as I say, we are not looking at the color of it at all. Coloureds, Asians, Whites…anybody…if they feel they wanted to join us…they were able to come, provided they could answer one or two questions: What we would do.…I could say: I live in this kind of a structure, and so are most of us. Now, you come from uptown. Now in order that you can feel exactly what we feel, are you prepared to give up all what you have, to come and live among us and understand exactly what we understand? Our struggle for a better life: we want to work, eat, clothe and have homes like everybody. But now we know those people will not come, therefore we know automatically they fall out because of that, but should they say ‘Yes’, then ‘OK’.’

AWO voerde in 1986 direct actie voor de ter dood veroordeelde Sharpeville Zes. Tot de Zes behoorde Theresa Ramashamole, de eerste ter dood veroordeelde zwarte vrouw72. De campagne voor hun redding van de galg werd internationaal geleid door Joyce Mokhesi73 , zus van één van de Zes veroordeelden en de moeder van Theresa, Julia Ramashamole.

AZAYO poster 1991

‘I don’t need pity and handicaps (obstacles), I need accessibility

In 1991 ontmoette ik in Zuid-Afrika Phindile Mavuso, vice-voorzitter van AZAYO (Azanian Youth Organisation). Ze werkte nauw samen met vakbondsman en AZAYO voorzitter Thami Mcerwa. Tijdens de Soweto opstand in 1976 raakte zij gewond door politiekogels. Door de schotwond moest ze haar been verliezen. Later zette zij zich in voor gehandicapte mensen in Zuid-Afrika en werd actief in de Disability Rights Movement. Zij onderstreepte de noodzaak voor gemeenschappen om af te komen van stereotypering van gehandicapte mensen.

‘Mensen tonen ons sympathie vanuit superioriteit en kolonialisme’

‘Zuid-Afrikaanse vrouwen in Nederland ondervinden ook hier racisme, Apartheid, ook binnen solidariteitsgroepen.’ Dit concludeerden vrouwen in 1986 op een conferentie80 georganiseerd door zwarte vrouwen uit Zuid-Afrika die in Nederland verbleven. Oshadi Mangena, sinds 1977 als politieke vluchteling in Nederland, was kritisch tegenover het paternalisme en de witheid van de Nederlandse Anti-Apartheidsorganisaties ongeacht hun intenties.

Oshadi Mangena, 1987 Nederland. F: Azania Komitee

Oshadi Mangena: ‘Nederlanders moeten begrijpen dat de wortel van Apartheid in het kolonialisme zit. Van ons zwarten is het land ontnomen. We worden geëxploiteerd als goedkope arbeidskrachten en in de ‘thuislanden’ gedumpt. De Apartheid bestaat om dit alles in stand te houden… Wij zijn in Nederland aan dezelfde omstandigheden onderworpen als in Zuid-Afrika. Solidariteitsgroepen beseffen niet dat Zuid-Afrika ook in Nederland is. Een zwarte vrouw werkt bijvoorbeeld als verpleegkundige maar werd door de familie van de patiënt genegeerd, want men zocht een echte witte zuster. In winkels worden zwarte vrouwen vaak gevolgd, omdat men ervan uitgaat dat zij stelen. Discriminatie is zo wijd verbreid, dat het niet meer opvalt.’

‘Mensen tonen ons sympathie vanuit superioriteit en kolonialisme. Solidariteitsgroepen vragen bij welke partij je hoort. Maar in Zuid Afrika word je als zwarte, georganiseerd of niet, betrokken in de strijd, of je wilt of niet. We zijn door solidariteitsgroepen beïnvloed bij het maken van politieke keuzes, dat wekt verdeeldheid in plaats van dat het ons verenigt. We hebben meegemaakt dat Zuid-Afrikanen in Nederland geen gelegenheid kregen andere Zuid-Afrikanen te ontmoeten. Ze zeiden: ‘Wij hebben de tickets betaald’.  Zij wees erop dat ‘Het ANC en PAC elk hun eigen programma hebben. Solidariteitsgroepen moeten zichzelf scholen in de achtergronden van Apartheid.’

Tot slot: ‘Beschouw ons niet als een hobby, het gaat voor ons over vragen van leven en dood…… Wij vrouwen uit Zuid-Afrika gaan in ieder geval door en van daaruit met jullie samen. Maar jullie moeten ons willen leren kennen. Jullie denken alleen maar ons te kennen.’81

De eerste vraag van een Nederlandse witte vrouw na afloop van de conferentie was typerend: ‘Hoeveel Zuid-Afrikaanse vrouwen waren er gisteren en waren ze het eens met elkaar?’ De reactie: ‘Deze vraag is een typisch voorbeeld van wat Oshadi net gezegd heeft. Ondanks onze verschillen in klassen of in voorrechten zijn wij een homogene groep. We delen dezelfde ervaring, namelijk het zwart zijn…. De psychosociale verminking die ons is aangedaan is niet aan onze gezichten af te lezen. Niet iedereen is letterlijk gemarteld. En die verminking moeten we in Nederland nog eens ondergaan!…Discriminatie gaat vaak subtiel, met goede bedoelingen, zoals nu. Over de doorsnee Nederlander praten we niet eens. Het belangrijkste voor ons is dat we als Zuid-Afrikaanse vrouwen voor de eerste keer hier bij elkaar komen.’82

In Rotterdam, 1995, organiseerden verschillende organisaties op Interationale Vrouwendag het  symposium  Mensenrechten – Vrouwenrechten. Het symposium stond in het teken van de Vierde geplande VN WereldVrouwenConferentie in september, in Beijing. Vrouwen uit een vijftal zustersteden van Rotterdam (Durban (Zuid-Afrika), Corinto (Nicaragua), Shanghai (China), St. Petersburg (Rusland), Constanța (Roemenïe)) en Rotterdamse instellingen  kwamen bij elkaar ‘om de man-vrouw verhoudingen in relatie tot de plaatselijke cultuur, de maatschappelijke ontwikkeling, de bevolkingsgroei en de Zuid-Noord verhoudingen’ te bespreken. Het initiatief kwam van de Rotterdamse Vrouwenraad samen met het Emancipatiebureau Riet Hof en Werkcentrum Internationale Solidariteit (WIS/COS Rijnmond en Zuid-Holland). Het Azania Komitee was medeorganisator en nodigde Asha Moodley en Oshadi Mangena uit.

Oshadi Mangena bekritiseerde de vele Internationale VN Conferenties over ontwikkelingshulp. ‘Ontwikkelingshulp’ betekende in haar opvatting vooral dat kapitalistische industrielanden neokoloniale verhoudingen ontwikkelen en zo de onderdrukkking en uitbuiting van de koloniale periode voortzetten. ‘In de jaren 60 richtte deze ‘ontwikkelingshulp’ zich primair op de achtergebleven landbouwgebieden en vandaag wordt het resultaat geoogst in de vorm van armoede en schulden groter dan ooit. De rentes zijn door de ontwikkelingslanden onder imperialistische handelsvoorwaarden onmogelijk op te brengen. In de jaren ‘70 werden de vrouwen ontdekt als een nog omvangrijkere economisch achtergebleven doelgroep voor ‘ontwikkelingshulp’.’

Drie eerdere VN Wereldconferenties85 werden er al aan gewijd en vrouwen mogen zelf meedoen, maar Oshadi Mangena vroeg zich af wat vrouwen uiteindelijk kunnen oogsten en wat de vrouwen in het Zuiden daarbij boven het hoofd hangt. Wat schieten zij ermee op, merkte ze op als hun toch vooral onbetaalde arbeid verder wordt geïntegreerd in het proces van winstmaximalisatie onder kapitalistische verhoudingen?

Oshadi Mangena, 1994, Rotterdam F: Azania Komitee

Oshadi Maphefo Jane Mangena (1931-2015) doceerde Vrouwen en Ontwikkeling aan het INDRA (Institute Development Research Amsterdam) van de UVA van 1984 tot 1996. Ze promoveerde op het onderwerp: ‘Eurocentrism and the imperative of women’s emancipation in Sub-Saharan Africa’86. ‘It stands to reason that a redress of the condition of the African woman is intertwined with a package of compensation rather than with the burden of repaying a ‘foreign debt’ for the damage done to her country and her people through colonial plunder and capitalist oppression and exploitation.’ In Zuid-Afrika was zij opgeleid tot verpleegkundige.

In 1977 moest zij haar land ontvluchten. Voor haar politieke activiteiten voor de Zwarte Bewustzijnsbeweging (BPC en SASO) werd zij in 1977 onder huisarrest geplaatst. Eerder zat zij verschillende keren zonder aanklacht gevangen en onderging martelingen. Ze werd medeverantwoordelijk gehouden voor de Soweto opstand in 197687. Voor de VN commissie voor de Mensenrechten getuigde zij over haar gevangeniservaringen.

Voor haar vlucht was zij regionaal directeur van het Christelijke Instituut van Beyers Naudé. Van 1974 tot aan het verbod in 1977 was Oshadi president van de YWCA (Young Women’s Christian Association) van Zuid-Afrika. Tijdens haar ballingschap werkte ze met de BCMA 88 in ballingschap. In 1994 woonde zij als internationaal waarneemster vanuit de Zuid-Afrikaanse kerken de eerste algemene verkiezingen in Zuid-Afrika bij.

De Gemeente Rotterdam steunde met financiële middelen vanuit het ‘Fonds Democratische Opbouw Samenleving Zuid-Afrika’ in de jaren ’90 het UMTAPO Centrum en andere organisaties in Durban.

De Kampagne Rotterdam – Durban informeerde Rotterdammers en hun organisaties over de situatie in Durban en bracht hen in contact met mensen en organisaties die in Durban werkten aan de basis van een nieuw Zuid-Afrika/Azania. De Kampagne omvatte projecten en uitwissseling op het gebied van basisonderwijs, alfabetisering, gezondheid, vrouwenorganisaties, jongeren, woningbouw en bewonersorganisaties.

UMTAPO richt zich op de minst bevoorrechte mensen in de samenleving. Met behulp van vrijwilligers voert Umtapo haar programma’s uit. De programma’s staan voor ‘promoting anti-racism, anti-sexism, anti-corruption, peace and socio-economic justice through popular education. Its philosophical framework is based on an ethical African humanism (Ubuntu)’.

UMTAPO werd in 1987 opgericht tijdens een periode van veel onderling zwart geweld (‘Black-on-black’ violence). ‘A small group of KZN (KwaZuluNatal) activists from the Black Consciousness Movement and the Pan-Africanist and Charterist tendencies came together to consider the establishment of a non-partisan organisation that would provide the platform for dialogue, leadership training and distribution of relevant information.’

In het kader van de Kampagne Rotterdam-Durban bezocht Arun Naicker in 1994 Rotterdam. Ze gaf lezingen over de situatie van vrouwen in Zuid-Afrika en de vrouwen empowerment projecten van UMTAPO. Ze wisselde ervaringen uit met het Surinaams Vrouwenhuis, WOVO (Werkgroep Ontplooiingskansen Vrouwen Overschie) VOS/VVCR en de stichting Maaswerk/Stedelijk Meidenwerksters. Ook had zij gesprekken met onder andere het Riet Hof Centrum/Emancipatiebureau, medewerkers in het buurthuis De Kameleon, met het prostitutie maatschappelijk werk en de Basis Educatie. Haar bezoek werd georganiseerd door de gemeente, WIS (Werkcentrum Internationale Solidariteit) en het Azania Komitee.

Het viel Arun Naicker op dat de witte vrouwen het woord voerden tijdens haar bezoek. De zwarte vrouwen zwegen en kwamen pas los tijdens de informele gesprekken met haar.

Delilah Sarmo (RADAR), Urmy Macnack (transcultureel psychotherapeut), Arun Naicker (UMTAPO), Sidris van Sauers (RADAR) Rotterdam 2014

Na de beëindiging van de Kampagne Rotterdam-Durban bleef UMTAPO nauw verbonden met Rotterdam. Samen met RADAR, een antidiscriminatie organisatie in Rotterdam, ontwikkelde UMTAPO een uitwisselingsprogramma met antiracisme en empowerment trainingen in Nederland, Zuid-Afrika en een aantal Europese landen.

Arunthoothie (Arun) Naicker coördineerde het UMTAPO vrouwenwerk en activiteiten voor kinderen waarin de kinderen anti-seksistische en antiracistische waarden meekrijgen. De verhouding tussen mannen en vrouwen komt ook aan bod bij de alfabetiseringslessen, het jongeren vormingswerk en andere activiteiten van het UMTAPO Centrum.

Zij gaf leiding aan de vormingscursussen voor jonge zwarte vrouwen. Daar ontwikkelden vrouwen de noodzakelijke vaardigheden en kennis om zelfbewust  en onafhankelijk ook leidinggevende taken in de maatschappij op zich te nemen. Onderwerpen die aan bod kwamen waren: verslaglegging, vergadertechniek, boekhouden, spreken in het openbaar, groepsdynamiek, conflictbeheersing, communicatie, aids, ras en sekse in Zuid-Afrika.

Alle genoemde vrouwen vochten en vechten voor hun gezin, hun mensen, de teruggave van hun land en voor hun positie als vrouw. Heldinnen voor de mensheid en menselijkheid. Ze deden dat binnen hun land met en zonder wapens en noodgedwongen ook buiten de grenzen van dat land. De wrede onderdrukking van het  Apartheidsregiem, de tegenwerking door westerse witte betweters en de confrontatie met het racisme in de rest van de wereld deed hen niet opgeven. Ondanks de grote persoonlijke offers dachten en denken ze er niet over om hun mond te houden, niet meer te vechten en stil hun lot te ondergaan.

Deze vrouwen zijn lichtende voorbeelden voor de vrouwen in de westerse geïndividualiseerde maatschappij die bestaat dankzij de uitbuiting van de rest van de wereld, in het verleden en nu.