Zelf vond ze dat het er niet toe deed. Maar na enig aandringen vertelde Nomvo Booi het dan toch: elf keer had ze in Zuid-Afrikaanse gevangenissen gezeten, ze was gemarteld en had bijna een jaar in isolatie moeten doorbrengen.

Al jong was ze actief in de bevrijdingsstrijd, eerst bij het ANC1, later bij het PAC2 dat ze mede-oprichtte en waar ze lid van het Centrale Comité werd.  Ze behoorde tot de eerste vrouwelijke kaders van APLA/POQO3 en was onder andere regionaal secretaris van het ondergrondse PAC in de Transkei.

Tijdens de viering van de Internationale Vrouwendag op 8 maart 1983 in Londen hield Nomvo Booi een vurig pleidooi voor één Afrika zonder grenzen. Een even strijdlustige als bescheiden vrouw die in 2016 op 87-jarige leeftijd overleed.

In Londen, 1983, sprak Irene Scheltes (Azania Komitee) met Nomvo Booi4.

Nomvo, kun je ons iets vertellen over je politieke activiteiten? Hoe ben je begonnen, en hoe zijn de dingen verlopen?

‘Al heel jong ben ik lid geworden van het ANC. Ik was betrokken bij de succesvolle ‘Defiance Campaign’5 in 1952. Wat een grote massale kracht kwam daar naar voren! Ik nam toen deel aan de Jeugdliga van het ANC. De Jeugdliga vond dat de ANC-leiding de campagne te snel en te gemakkelijk beëindigde. Deze Jeugdliga vormde de basis voor het in 1959 opgerichte PAC. Bij de oprichting daarvan was ik nauw betrokken en werd districts-secretaris van het PAC. Tijdens de Positieve Actie Campagne van 1960 uitlopend op het bloedbad van Sharpeville6, woonde ik in Queenstown. Daar werd ik gearresteerd bij een PAC-demonstratie tegen de Passenwetten. Ik ging voor vier maanden de gevangenis in. Daarna ging ik ondergronds werken in POQO. In die tijd was ik één van de weinige vrouwelijke kaders in POQO.’

‘Na mijn gevangenisstraf kon ik geen werk meer krijgen in Queenstown, en verloor daarmee het recht er te wonen. In 1961 kwam ik in de Transkei terecht. Ook daar bleef ik ondergronds werken in POQO. In augustus 1962 werd ik opnieuw gearresteerd, verdacht van PAC-activiteiten. Ik werd zonder vorm van proces eerst 90 dagen gevangengezet, zonder dat mijn familie het wist, zonder extra kleren, zonder iets te lezen. De 90 dagen werden verlengd tot 270 dagen en daarna tot elf maanden. Al die tijd zat ik in isolement, werd ik voortdurend geslagen.’

Heb je nog familie in Azania?

‘Mijn oudste dochter van 25 is in Azania. Ik weet niet waar ze zit en wat er met haar is gebeurd. Ze doet ook politiek werk. Mijn twee andere kinderen van 13 en 15 jaar zijn mij op eigen kracht gevolgd naar Lesotho. Daar zijn ze nu nog.’

Stella Moabi8 , die bij het gesprek met Nomvo aanwezig is, vraagt haar hoeveel keer ze nu eigenlijk in de gevangenis heeft gezeten. Nomvo zegt dat zij niet de enige is en dat het er toch niet zoveel toe doet, maar na enig aandringen van onze kant is zij bereid te antwoorden. Hier volgt een treurige opsomming:

1. Queenstown
2. East London
3. Engcobo (hier zat Nomvo lang in isolement en is haar nek bijna gebroken)
4. Umtata
5. Muanduli (in isolement)
6. Idutywa (in isolement)
7. Engcobo
8. Kroonstad
9. Pretoria Central Prison
10. Nylström (Transvaal)
11. Umtata

Hoe is het je na 1968 vergaan?

‘Na mijn banning verliet ik  – eind 1968 – de Transkei. Mensen van een kerk vroegen me om vrouwen te helpen die zojuist waren gedeporteerd naar de Ciskei; gedumpt dus. De kerk had drie naaimachines voor de vrouwen bijeengebracht. Ze vroegen mij  om hen naailes te geven. Het was een katholieke kerk, gerund door witte mensen en bezocht door zwarte mensen. Ze deden goed werk. Ik werkte met de vrouwen en met succes. Totdat er een crisis ontstond in de Fort Hare Universiteit, waar geestelijken werden geband vanwege zogenaamde subversieve activiteiten. De kerk kon de groep niet meer steunen en de activiteiten moesten stoppen. Toen begon ik een andere groep op te bouwen met nieuwe vrouwen. Ik leerde hen naaien zodat zo hun eigen brood konden verdienen. Natuurlijk moest dit allemaal in het grootste geheim. Het kostte veel opofferingen en ik kreeg maar heel weinig geld.’

Het moet waanzinnig moeilijk voor je geweest zijn om onder dergelijke omstandigheden met de vrouwen te  werken. Zeker om ze politiek te organiseren. Of vond je toch een manier?

‘Jazeker! Kijk, de positie waarin die vrouwen zaten, was natuurlijk heel moeilijk: ze moesten alleen met hun kinderen leven, hun mannen werkten ver weg in de mijnen. Ze stonden overal alleen voor: het werk op het land, het huishouden, de opvoeding van hun kinderen. 

Ze waren niet in staat om met een vak hun brood te verdienen. Hen te leren naaien was in feite werken aan het eerste politieke doel van het PAC: mensen helpen zichzelf te helpen! Natuurlijk werd er niet hardop over gepraat dat ik lid van het PAC was. Als je ondergronds werkt is het moeilijk te weten wie je vertrouwen kunt. Maar kijk eens hier.’

Nomvo haalt uit een koffer lappen stof en jurken tevoorschijn met daarop bedrukte figuren in zwart, geel of groen: de kleuren van het PAC. Figuren die Afrika zonder grenzen verbeelden (Pan-Afrikanisme) en als je goed kijkt met de beeltenis van Robert Mangaliso Sobukwe erop, de oprichter van het PAC. Nomvo: ‘Zo deed ik bij de naailes politiek werk. Zo was het ook mogelijk om de voortdurende politiecontrole te slim af te zijn.’