Hlongwane beschrijft het onvoorstelbare leven van PAC1 leider Zephania Lekoame Mothopeng ofwel Uncle Zeph. Een leven lang streed hij tegen het koloniale Apartheidsregiem. Dat betekende gevangenisstraffen zoals tweemaal Robben Eiland, het doorstaan van eenzame opsluitingen en ongekende martelingen. Zijn vriend, de schrijver Es’kia Mphahlele: ‘I know of no activist in this country whose body has been savaged for so long a period as was yours.’

De leidende westerse Anti-Apartheidsbewegingen zwegen over Zeph Mothopeng en onthielden hem en zijn beweging steun2. Deze goed gedocumenteerde politieke biografie laat zien hoe onterecht en hardvochtig dat zwijgen is geweest.

Dr. Ali Khangela Hlongwane is researcher bij de History Research Group van de Witwatersrand Universiteit in Johannesburg.

Het geboortejaar van Zeph Mothopeng viel samen met de afkondiging in 1913 van de Land Act. De Land Act was in 1910 voorafgegaan door de vorming van de Unie van Zuid-Afrika waarmee de politieke en economische macht van de witte minderheid werd bekrachtigd. Met de Land Act begon de opmaat naar een traumatische hervestigingspolitiek en verdere onteigening van het land van de Afrikaanse meerderheid. Zo werd de in 1652 door Jan van Riebeeck begonnen landroof voortgezet en bestendigd. Het tekende het leven, lijf en leden van Zeph Mothopeng. Onvermoeibaar zou hij strijden voor de teruggave van het geroofde land, de bevrijding van Azania (Zuid-Afrika) en Afrika.

Zeph groeide op met vijf broers en zusters. Vader was politieagent en moeder verkocht als bijverdienste aardewerken potten. Zeph was hun jongste kind. Hij deed huishoudelijke klussen en kon pas op zijn elfde naar school. Van dichtbij zag hij hoe zijn ouders verarmden.

Op de middelbare school ontwikkelde hij zich tot een fel debater tegen onrecht ‘predicting doom to South African white rule and British imperialism.’

In 1951 werd Mothopeng gekozen tot president van TATA  (Transvaal African Teachers’ Association). Onder zijn leiding organiseerde TATA acties tegen het zogenaamde Bantoe onderwijs dat het Apartheidsregiem wilde invoeren. Men reisde het hele land door om leraren en ouders te overtuigen van de gevaren van het nieuwe onderwijssysteem voor het Afrikaanse kind. Het Bantoe onderwijs richtte zich op het voorbereiden van de kinderen op ongeschoolde en ondergeschikte banen, geschikt voor hun ‘ras’. Zij waren immers ondergeschikt aan de witte bevolking. Hendrik Verwoerd5 leidde het departement  voor Native Affairs dat in 1953 de Bantu Education Act invoerde. Hij verkondigde dat Bantoekinderen geen wiskunde hoefde te leren want voor hen zouden er geen banen beschikbaar zijn en gelijke rechten zouden ze nooit krijgen. De financiering van deze scholen moest via belastinggeld van de Afrikaanse gemeenschappen worden opgebracht. In de praktijk was dat een fractie van wat de witte scholen te besteden

Mothopeng behoorde samen met onder andere Robert Sobukwe, A.P. Mda en Anton Lembede tot de Afrikanisten, een radicale groep binnen het ANC die het Actieprogramma6 compromisloos wilde uitvoeren. Uit onvrede over de gematigde ANC koers, onderstreept met de aanname van het Freedom Charter en de matigende rol van witte communisten, stond Mothopeng samen met hen aan de wieg van het PAC dat in 1959 werd opgericht.

In 1955 nam het ANC het Freedom Charter aan met het South African Indian Congress (SAIC), het Congress of Democrats (COD) en de South African Coloured People’s Organization(SACPO). De laatstgenoemde organisaties kregen in deze Congres Alliantie evenveel vertegenwoordiging als het ANC dat een veel grotere achterban vertegenwoordigde. De Afrikanisten verzetten zich tegen deze ondemocratische gang van zaken. Ook de inhoud van het Freedom Charter verwierpen zij. In het Charter staat dat Zuid-Afrika behoort aan allen die er wonen: witte en zwarten mensen. De Afrikanisten vonden het naïef om te denken dat de onderdrukte Afrikanen gelijk waren aan hun Europese ‘overlords’. Voor Zeph Mothopeng bestond de bevolking in Zuid-Afrika uit de onderdrukkers en de onderdrukten en in deze situatie kon er geen sprake zijn van samenwerking met de onderdrukkers.

Het Congress of Democrats bestond vooral uit witte communisten afkomstig van de door het Apartheidsregiem verboden Communistische Partij (SACP/CPSA) van Zuid-Afrika. De Afrikanisten bekritiseerden de Partij omdat ze weigerde in te zien dat er in Zuid-Afrika sprake was van een koloniale situatie en antikoloniale nationale bevrijdingsstrijd. In 1922 steunde deze Partij een staking van witte mijnwerkers waarin zij opriep tot eenheid van witte arbeiders voor een wit

In de gedragscode van het PAC staat Service, Suffer, Sacrifice centraal. Mothopeng maakte dit motto moeiteloos concreet maar betaalde een hoge prijs. De oorsprong van dit motto ligt volgens Hlongwane in West Afrika. Daar leidde Kwame Nkrumah in de jaren ‘40 The Circle, een centrum voor revolutionairen uit heel Afrika.

Na de campagne tegen de Passenwetten werd het PAC in 1960  tot een verboden organisatie verklaard en ging ondergronds. Hlongwane beschrijft in zijn boek de omvang en activiteiten van het ondergrondse netwerk van het PAC. In 1963 leidde de arrestatie van Mothopeng tot zijn eerste straf op Robben Eiland. Mothopeng werd opgepakt met vele andere PAC leden in het hele land. Ze werden verdacht van  gewapende verzetsacties georganiseerd door POQO/PAC10. Zijn zoon Loxley, ook actief in POQO, kon op tijd het land ontvluchten.

Tijdens zijn voorarrest in 1963 zat Mothopeng in eenzame opsluiting en onderging martelingen met elektrische schokken, stokslagen en een canvaszak die over zijn hoofd zover werd aangetrokken tot hij bijna stikte. Een voormalige medegevangene vertelde hoe hij Mothopeng in een dwangbuis op de binnenplaats schreeuwend heen en weer zag rollen.

In de jaren ’70 onderhield Mothopeng nauwe contacten met organisaties van de Black Consciousness Movement (BCM). Hij sprak op een aantal van hun bijeenkomsten. In 1974 was hij één van de sprekers op een door de BPC (Black People’s Convention) georganiseerd symposium in Durban. Op dat symposium werd het idee geopperd om de Frelimo Rallies te organiseren uit solidariteit met de bevrijdingsstrijd in Mozambique. In 1975 sprak hij op het congres van de BPC. Hij veroordeelde daar de collaborerende Urban Bantu Councils, de South African Indian Council en de Coloured Representative Council: ‘they are (all) a waste of time. We will never have anything to do with them’.

In 1979 werd hij opnieuw tot Robben Eiland veroordeeld. Mothopeng was hoofdverdachte in het langdurige (1977-1979) en grotendeels geheime Bethalproces12 waar hij met 17 medeverdachten werd beschuldigd van het organiseren van de Soweto opstand in 1976. Vier medeverdachten overleden door marteling tijdens hun voorarrest.

Het Apartheidsregiem noemde Mothopeng een ‘corrupter of youth’. De rechter veroordeelde Mothopeng, inmiddels 68 jaar, voor de tweede keer tot gevangenisstraf op Robben Eiland. In eerdere processen mochten veroordeelde politieke leiders zoals Sobukwe (PAC), Mandela (ANC) en Toivo ya Toivo (SWAPO) een verdedigingsstatement maken. Zeph Mothopeng werd dat niet toegestaan. Het lukte hem zijn handgeschreven verdediging naar buiten te smokkelen. Hij besloot zijn statement met: ‘We approach prison with full certainty that freedom is at hand.’ Hij kreeg tweemaal 15 jaar gevangenisstraf op Robben Eiland opgelegd.

Ondertussen was de val van het Oostblok op handen en liep de Koude Oorlog ten einde. De perestrojka politiek van de Sovjet Unie gericht op ontwapening had ook gevolgen voor het zwaar op de Sovjet Unie leunende ANC en haar gewapende strijd. Het luidde het begin in van onderhandelingen met het Apartheidsregiem. Mothopeng, sinds 1986 president van het PAC, geloofde er niet in. Hij zei: ‘The changed climate of rapprochement can easily fool you into believing that the struggle is now expected and possible to be resolved through rapprochement’. Hij benadrukte dat het PAC sinds de oprichting in 1959 altijd vertrouwde op de eigen kracht van de onderdrukte en onteigende massa’s. De gewapende strijd zou niet worden opgeschort totdat men de positie had bereikt dat de vijand niet anders meer kon dan onderhandelen en waarin de teruggave van het land en verkiezingen op basis van one man, one vote centraal zouden staan. De OAE (Organisatie van Afrikaanse Eenheid) nam in 1989 de Harare verklaring aan die tot onderhandelingen met het Apartheidsregiem leidde zonder eisen te stellen over de teruggave van het land. Uiteindelijk besloot het PAC mee te gaan in de onderhandelingen voor een grondwetgevende vergadering op basis van one man, one vote.

Na zijn vrijlating reisde Mothopeng voor medische behandeling naar Europa en de Verenigde Staten. In eerste instantie was hem een paspoort geweigerd. Later kreeg hij het alsnog. Ondanks zijn ziekte sprak hij namens het PAC onder andere op bijeenkomsten van de VN, de Black Caucus in het Amerikaanse Congres in Washington en op de eerder genoemde grote openbare bijeenkomst in Londen.

De dood van Mothopeng in 1990 viel samen met de officiële afschaffing van de Apartheid maar het  geroofde land waar hij zijn hele leven voor had gestreden was nog niet herwonnen. Walter Sisulu (ANC-veteraan), kameraad in de Jeugdliga en medegevangene op Robben Eiland zei: ‘The oppressed are poorer after Mothopeng’s death.’